۳٫ گاه ارث به معنای انتقال قهری دارایی متوفی به ورثه می‌باشد[۱۸۵] واژه «ارث» در دو ماده ۸۶۱، ۸۶۷، ۹۴۶، ۹۴۰ قابل تغییر به «انتقال قهری ترکه» نیز هست. برخی به این تعبیر ایراد کردند که ارث انتقال قهری ترکه نیست، اگرچه با آن همراه و ملازم است زیرا، با معنی لغوی ارث (بقا) سازگار به نظر نمی رسد.[۱۸۶]
ج) تفاوت ترکه با ارث
با توجه به تعاریفی که از دو مفهوم «ترکه» و «ارث» ارائه شد در تفاوت بین این دو می توان گفت: ترکه دارایی متوفی قبل از ادای دیون و واجبات مالی می‌باشد وارث دارایی متوفی بعد از ادای دیون و واجبات مالی می‌باشد. به عبارت دیگر، آنچه که بعد فوت متوفی به ورثه اش می‌رسد ارث است نه ترکه. به همین دلیل است که قبل از مطالبه سهم الارث باید تقسیم ترکه صورت پذیرد.
۵-۲- مصادیق تحت شمول ترکه
در تعریف ترکه گفته شد ترکه دارایی به جا مانده از متوفی- اموال، حقوق، تعهدات- اعم از مثبت یا منفی می‌باشد. در شمول نام ترکه بر دارایی های مثبتی که در زمان فوت متوفی موجود است تردیدی وجود ندارد. به عنوان مثال؛ملکی را خریداری نمودید و یا معامله ای انجام دادید که در آن خیار به نفع شما وجود دارد یا فردی تعهد به نفع شما نموده است با فوت شما این ملک و حق خیار و تعهد به ورثه شما منتقل می شود. موادی از قانون موید ادعای ماست که ذیلاً تعدادی از آن ها بیان می‌گردد:
م ۸۲۳ ق. م: «حق شفعه بعد از موت شفیع به وارث یا وراث او منتقل می شود».
م ۸۶۸ ق.م:«مالکیت ورثه نسبت به ترکه متوفی مستقر نمی شود مگر پس از اداء حقوق و دیونی که به ترکه میت تعلق گرفته».
م ۸۶۹ ق. م: «حقوق و دیونی که به ترکه میت تعلق می‌گیرد و باید قبل از تقسیم آن ادا شود از قرار ذیل است: …»
م ۱۶۴ ق. م. ا.: «حق مطالبه حد قذف به همه وارثان به جز زن و شوهر منتقل می شود وهر یک از ورثه می‌تواند آن را مطالبه کنند هرچند دیگران عفو کرده باشند»[۱۸۷].
محل بحث جایی است که دارایی به سبب فوت متوفی حاصل می شود؛ مثلاًع فردی در اثر قتل غیر عمد کشته می شود یا در قتل عمد با رضایت ولی دم و قاتل، قصاص تبدیل به دیه می شود آیا دیه متوفی جز ماترک است؟ یا متوفی از مستمری بگیران بوده با فوت وی مبالغی به عنوان حقوق مستمری بگیری، حق بیمه، هزینه کفن و دفن و غرامت و … پرداخت می شود آیا این امور جز ماترک و دارایی مثبت متوفی است؟ یا دارایی منفی زمان فوت متوفی است. اگر این دارایی منفی قائم به شخص نباشد، مثلاً؛ متوفی متعهد شده بود ۱۰۰ تن از گندم خود را به شخصی بفروشد با فوت وی، تعهد به ورثه اش منتقل می شود و آن ها مکلف به انجام تعهد می‌باشند. اما اگر این دارایی منفی قائم به شخص باشد، مثلاً؛ نقاش ماهری متعهد شده بود تابلو نقاشی برای شخصی بکشد و فوت نماید. در این حالت در اکثر موارد اتفاق نظر است که به ورثه منتقل نمی شود. اما در برخی مصادیق آن مانند این که متوفی در زمان حیات خود ضمانت فردی را با قرارداد کفالت یا وثیقه در مراجع قضایی نموده باشد بین حقوق دانان اختلاف نظر است که آیا تعهد به ورثه منتقل می شود یا خیر؟
در این گفتار نظریات مختلفی که درخصوص شمول ترکه است را بیان می نماییم.
الف) حقوق بازماندگان و مستمری بگیران و عدم شمول ترکه بر آن
مستخدم دولت هر شخصی است که به خدمت دولت در یکی از وزارتخانه یا مؤسسات دولتی پذیرفته شده است. (بند الف ماده یک قانون استخدام کشوری) با فوت هر مستخدم دولت حقوق وظیفه او به وراث وی پرداخت می شود. حال مشمول قانون استخدام کشوری باشد یا قوانیناستخدامی خاص دیگر مانند قانون ارتش جمهوری اسلامی ایران و یا قانون مقررات استخدامی سپاه پاسداران. (مواد ۸۱ قانون استخدام کشوری، ۱۵۳ قانون ارتش جمهوری اسلامی و ۱۷۱ قانون استخدامی سپاه).
کارگرانی هم که بیمه بوده باشند با فوت آنان مبلغی به عنوان مستمری به وراث آنان پرداخت می شود. بند ۱۶ ماده ۲ قانون تامین اجتماعی مصوب ۱۳۵۴ مقرر می‌دارد: «مستمری عبارت از وجهی است که طبق شرایط مقرر در این قانون به منظور جبران قطع تمام یا قسمتی از درآمد به بیمه شده و در صورت فوت او برای تامین معیشت بازماندگان وی به آنان پرداخت می شود».
سوال اینجا است آیا این حقوق و مستمری که به بازماندگان مستخدم دولت و بازماندگان کارگر بیمه شده پرداخت می شود ماترک محسوب می شود یا خیر؟
برای پاسخ به این سوال و تعیین ماهیت حقوق وظیفه و مستمری بازماندگان متوفی موادی از قانون استخدام کشوری که به پرداخت حقوق وظیفه به بازماندگان مستخدم متوفی دلال می کند. را به عنوان نمونه بیان می نماییم:
م ۸۶ ق. ا. ک: «وراث قانونی از لحاظ این قانون عبارتند ازک فرزندان و زوج یا زوجه دائمی و مادر و پدری که در کفالت متوفی بوده اند و نیز نوادگانی که پدر و مادرشان فوت شده و در کفالت متوفی می‌باشند یا دارا بودن شرایط زیر:
الف) فرزندان و نوادگان ذکور از ۲۰ سال کمتر داشته باشند مگر این که به موجب مدارک مثبته در یکی از دانشگاه ها یا مؤسسات آموزشی رسمی عالی مشغول تحصیل باشند و در این صورت نیز حقوق وظیفه آن ها در پایان ۲۵ سال عمر آنان قطع خواهد شد
ب) فرزندان و نوادگان اناث تا ۲۰ سالگی به شرط نداشتن شوهر، ولی اگر به موجب مدارک مثبته در یکی از دانشگاه ها یا مؤسسات آموزشی رسمی عالی مشغول تحصیل باشند. و شوهر نداشته باشند حقوق وظیفه آنان در پایان ۲۵ سال عمر آنان قطع خواهد شد.
پ) مادر متوفی به شرط نداشتن شوهر.
ت) عیال دائمی متوفی تا زمانی که شوهر اختیار نکرده باشد.
ث) شوهر در صورتی که علیل و از کار افتاده و تحت کفالت عیال متوفای خود بوده باشد.
ج) فرزندان و نوادگان علیل یا ناقص العضو مستخدم متوفی که قادر به انجام کار نباشند مادام العمر».
م ۸۷ ق. ا. ک. :«حقوق وظیفه به طور مساوی بین وراث قانونی تقسیم می شود هرگاه سهم یکی از وراث قطع شود به تساوی به سهام بقیه وراث اضافه خواهد شد و با توجه به تعداد وراث سهم آنان هیچ گاه از نسبت های مقرر در این ماده و اضافات مربوط تجاوز نخواهد کرد».
شبیه مفاد همین مواد در مواد ۸۸ و ۸۱ قانون استخدام نیروهای مسلح و ۸۰ و ۸۱ و ۸۳ قانون تامین اجتماعی مصوب ۱۳۵۴ و ماده ۴۷ قانون استخدامی شرکت های دولتی و مواد ۱۷۱ و ۱۸۲ و ۱۸۳ قانون مقررات استخدامی سپاه پاسداران و ۱۵۳ و ۱۶۴ و ۱۶۵ قانون ارتش جمهوری اسلامی ایران نیز آمده است.
با توجه به مواد فوق از آن جایی که، ۱- ترتیبات و شرایط خاص قانونی جهت دریافت حقوق وظیفه و مستمری لازم است که، انطباقی با قاعده ارث ندارد. به خصوص آنکه به حکم مواد ۸۷ و ۱۶۵ و ۱۶۳ قوانین فوق، پرداخت مستمری به بازماندگان به نحو تساوی صورت می‌گیرد در حالی که در ارث چنین نیست.
