مفهوم اخلاق

فهم ارزش­های اخلاقی، تأثیر مستقیمی بر زندگی انسان­ها، در اینکه چه تصمیمی باید بگیرند و نیز در اظهار نظرها و داوری­ها و عملکرد و رفتارهایشان ‌در مورد مردم و اعمال و از جمله کارهای خودشان، دارد (Beachamp, 2003, Pp22-38). موضوع اخلاق در سطوح فردی و سازمانی توجه قابل ملاحظه­ای را از سوی محققان در طی چهار دهه گذشته به خود جلب نموده است (Brief, Dukerick, Brown, & Brett, 1996).

اخلاق از یک تعهد درونی به زندگی خوب و پرهیزگارانه به جای تعهد به اجرای مجموعه ­ای از قوانین و اصول، نشأت ‌می‌گیرد (Buchholz & Rosenthal, 2005). ولاسکوئز^[۵۴] معتقد است که«اخلاق اقدامات و فعالیت­هایی هستند در جامعه صحیح یا غلط پنداشته می­شوند» (Velasquez, 2006).

اخلاق، قواعد ارزشی و هنجاری یک جامعه است که در رفتار افراد انعکاس می­یابد و در ارتقای ظرفیت ذاتی افراد تاثیرگذار است (Wempe, 2005؛ آذر و همکاران، ۱۳۸۷). اخلاق، علمی است که با اصول رفتار ارزشی در ارتباط است، یعنی اعمال ما کدام ارزشی است و کدام ارزشی نیست، کدام خوب است و کدام بد است. ‌در مورد علم اخلاق سوالات زیر را ‌می‌توان مطرح کرد (Dika & Hamiti, 2011,P1110)؛

۱٫ اصول اخلاق چیست؟

۲٫ این اصول اخلاقی چه اندازه­اند؟

۳٫ آیا مقررات اخلاقی جامعی وجود دارد که بتوان آن را ‌در مورد هر کسی اعمال نمود؟

۴٫ سطح پذیرش اصول اخلاقی در کشورها و فرهنگ­های مختلف چقدر است؟

۵٫ آیا اصول اخلاق مشابهی در حوزه ­های متفاوتی از فعالیت­های انسانی اعمال می­گردند؟

به طور کلی واژه اخلاق با استاندارهای مربوط به درست و غلط بودن رفتارها سر و کار دارد (Fisher & Bonn, 2007). دورکیم معتقد است اخلاق، خود مجموعه‌ای از آیین­ نامه‌ها و قواعد رفتار را به ما عرضه می‌دارد و با این ویژگی که تخطی از آن معمولاً نتایج ناراحت کننده‌ای برای شخص خاطی به همراه دارد. با این نگاه، آنچه به ‌عنوان امر اخلاقی تلقی می شود، مجموعه ­ای از ارزش­ها و هنجارهایی است که در یک جامعه معتبر شناخته می­ شود و سرپیچی از آن با اجبار اجتماعی مواجه می‌گردد. از دیدی دیگر، اخلاق می ­تواند به عنوان مکانیزم ارتباطی بین اجتماع و امور شخصی باشد (Anderson & Smith, 2007).

با توجه به اینکه در خصوص اخلاق، مکاتب اخلاقی متعددی وجود دارد که تفسیر خاص خود را از اخلاق و کارهای اخلاقی ارائه می­ دهند. اپیکور اخلاق را محوریت لذت­هایی که باقی انسانی به آن وابسته است، تعریف می­ کند.

تیلور^[۵۵] (۱۹۷۵) در تعریفی از اخلاق بیان می­ کند «اخلاق تحقیق در ماهیت و سطوح اعتقادی افراد است، آنجا که اخلاقیات را به معنی باورها، استانداردها و قوانین اخلاقی در نظر بگیریم» (Taylor, 1975).

افلاطون، پایه اخلاق را بر عدالت می­داند. جان استوات میل^[۵۶] و جرمی بنتام^[۵۷]، اخلاق را بر مدار نفع و فادیه عمومی تفسیر کرده ­اند. آن ها همچنین اساس اخلاق را سودخواهی و جلب خوشی می­دانند (فروغی،۱۳۶۸؛ خانی جزنی،۱۳۸۶). آدام اسمیت^[۵۸]، هربرت اسپنسر^[۵۹]، شوپنهار^[۶۰] و اگوست کنت^[۶۱]، اخلاق را در پیوند با عاطفه، تفسیر کرده و نظام اخلاقی پیشنهادی خود را بر همین اساس ارائه می­ دهند. نیچه^[۶۲] اخلاق را با مقوله قدرت در ارتباط می­بیند و می­گوید: «هر چه که به قدرت بیانجامد و قدرت انسان را بیشتر کند، اخلاقی است و هر چه موجب ضعف انسان شود، غیر اخلاقی است» (خانی جزنی،۱۳۸۵: ص۱۳۰).

از طرفی نیز کانت معتقد است، فعل اخلاقی، فعلی است که انسان، آن را به عنوان یک تکلیف از وجدان خودش گرفته باشد (خانی جزنی،۱۳۸۶). پمبرتون^[۶۳] خاطر نشان ‌کرده‌است که اخلاق همواره استانداردهای بالاتری از قانون وضع می­ کند از این رو کسی نباید ناراضی شود که اگر ببیند یک رفتار غیر اخلاقی قانونی است (Pemberton, 1988, P76).

اخلاق، در بر گیرنده مجموعه‌ای از احکام ارزشی، تکالیف رفتار و سلوک و دستورهایی برای اجرای آن ها‌ است (ژکس،۱۳۵۵). ‌بنابرین‏ هدف بی واسطه اخلاق، فراهم آوردن زمینه لازم برای رشد بعد اخلاقی است (نجارزادگان،۱۳۸۷: ص۲۱). اخلاقیات ارتباط نزدیکی با ارزش­ها دارند و به عنوان ابزاری نگریسته می‌شوند که ارزش­ها را به عمل تبدیل می‌کنند. به قول آیر^[۶۴]، اخلاق بیش از مباحث دیگر با ارزش‌ها سر و کار دارد (Ayer, 2002, P144). از طرفی نیز فعل و عمل اخلاقی نوعی رفتار تلقی می­گردد که سر منشاء این رفتار^[۶۵]، چیزی نیست جز نگرش^[۶۶]، باور^[۶۷] و از همه مهمتر ارزش^[۶۸].

ارزش اخلاق

در یک نگاه کلی، افعال اختیاری آدمی به دو دسته تقسیم می­شوند: افعال ارزشی^[۶۹] یا اخلاقی^[۷۰] و افعالی غیر ارزشی یا غیر اخلاقی. «افعال ارزشی» به آن دسته از کارها گفته می­ شود که در نظر آدمی مقدس، گران­مایه و تحسین برانیگز است. «افعالی غیر ارزشی» نیز فاقد قداست و ارزش است، اعم از آنکه نفرت انیگز و نکوهیده باشد و یا آنکه خنثی باشد. افعال ارزشی همچون «سخن حق در برابر حاکم ستمگر یا بذل غذایی به یک یتیم یا گرسنه» و افعالی غیر ارزشی همچون «تملق از قدرتمندان به طمع مقام» (شیروانی،۱۳۸۲،ص۲۰). با توجه به اینکه اخلاق بدان اندازه ارزشمند است، دارای ویژگی­هایی است که عبارتند از؛

۱٫ اخلاق به دنبال آراستن نفس به منش­های پسندیده و پیراستن آن از صفات ناپسند برای رسیدن به سعادت است.

۲٫ اخلاق صرفاً از یک سلسله فضایل و رذایل سخن می­گوید بی آنکه تربیتی در آراستگی به فضایل و پالایش از رذایل در کار باشد (نجارزادگان،۱۳۸۷،ص۲۵).

علم اخلاق و اهداف آن

در ادبیات بومی و بین ­الملل تعاریف مختلفی در خصوص علم اخلاق بیان شده است. علم اخلاق، علم چگونگی اکتساب اخلاق نیکو است، که بر اساس آن افعال و احوال شخص نیکو می­ شود (طوسی،بی­تا: ص۱۴). برخی نیز آن را علم چگونه زیستن خوانده­اند (مطهری،۱۳۶۸: ص۱۹۰). برخی دیگر نیز اعتقاد دارند که علم اخلاق ما را به سوی تعریف مجموعه ­ای از بایدها و تکالیف حرفه­ای سوق می­دهد (بالوت،۱۳۸۹: ص۳۸).

در میان عالمان مغرب زمین برخی علم اخلاق را به رفتار آدمی (نه به صفات و ملکات و سجایای انسانی) مربوط می­دانند. «فولکیه» در تعریف اخلاق آورده است: «علم اخلاق عبارت است از مجموع قوانین رفتار که انسان با عمل به آن می ­تواند به هدفش ناثل آید»(شیروانی،۱۳۸۲: ص۲۲). «ژکس» می­گوید: «علم اخلاق عبارت است از تحقیق در رفتار آدمی بدان گونه که باید باشد (ژکس، ۱۳۵۷: ص۹).

اتیکسون نیز در تعریف اخلا بیان ‌کرده‌است که: «اخلاق دستگاهی از عقاید جاری در جامعه پیرامون منش و رفتار افراد است. درباره اینکه آن جامعه چه رفتار و منشی باید داشته باشند» (اتیکسون،۱۳۶۹: ص۱۶).