۲-۲-۴- سیر تاریخی زندان در ایران
زندان‌های کشور از نظر وسعت محل سکونت و محل هواخوری، تراکم، مقدار و انواع جرائم، امکانات شغلی، رفاهی درمانی، ورزشی، آموزشی، حتی غذایی و نیر از نظر نوع مدیریت و موارد دیگر با یکدیگر متفاوتند. آمار موجودی زندان‌ها متفاوت است و حتی با جابجایی‌های موردی تغییرات بیشتری به وجود می‌آید ولی نگاهی کلی به ظرفیت، موجودی و ورودی به زندان‌های کشور نشان دهنده اهمیت تاثیری است که این نهاد اجتماعی در زمینه مربوط (جرم و مجرم) می‌تواند داشته باشد و همچنین نگاهی به تعداد پرسنل اداری و انتظامی و سرمایه ثابت و متغیری که به صورت ساختمان و تأسیسات هزینه گردیده و نیز حقوق و مخازج جاری که صرف این نهاد می‌گردد ما را متوجه این امر می کند که بالا بردن نقاط مثبت زندان و کاستن از زوایای منفی آن ضرورتی مبرم برای قوه قضائیه جمهوری اسلامی ایران است. متاسفانه به علت شرایط اجتماعی خاص در طی سال‌های اخیر بر تعداد و تراکم زندانیان افزوده شده و این امر سبب ایجاد مشکلات گردیده که در نهایت کاهش راندمان زندان در حصول نتایج مثبت را در پی دارد.[۲۰]۱
با این که راجع به وضع زندان‌های ایران در دوران باستان اسناد و مدارکی در دست نیست؛ اما آنچخه که مسلم است این که در قلعه ها، زندان‌های بنا می شد و پادشاهان و حکم‌رانان مخالفین خود را در آنجا زندان می‌کردند و سپس به طور فجیعی از بین می بردند. حبس جزء مجازات‌ها نبود بلکه وسیله ای برای از بین بردن بی سر و صدای اشخاص بلند مرتبتی بود که وجودشان برای پادشان و یا کشور خطر داشت، قطعه مستحکمی در گل گرد (در شرق شوشتر در خوزستان) بود که گیل گرد یا اندهشن نام داشت و آن را انوشبرد (یا قلعه فراموشی) نیز می خواندند زیرا نام زندانیان و حتی نام آن مکان را کسی نبایستی بر زبان می راند.
در تاریخ نقل شده که قباد پادشاه ایران به مذهب مزدک گروید. نجبا و روحانیون اجتماع کرده و او را خلع و جاماسب برادر او را بر تخت نشاندند، جاماسب برادر خود قباد را (در سال ۴۹۸ میلادی) در قلعه فراموشی حبس کرد. پس از فتح مسلمین نیز هر حاکم و صاحب نفوذ در حوزه قدرت خود محلی را برای حبس کردن افراد بنا نموده و متهمین را آنجا نگهداری می کرد و زندانیان وضع رقت باری داشتند.
قدیمی‌ترین زندان بزرگ در تهران زندانی بنام انبار شاهی بود که در زیر نقارخانه (محل فعلی بانک ملی بازار) قرار داشت و زیر نظر حاجب الدوله (رئیس تشریفات) اداره می شد. فراش‌باشی اجرائیات و فراش‌ها نگهبانان انبار شاهی بودند. غذای زندانیان بسیار ناچیز بود و مردم به عنوان نذر، گاهی غذا و مواد خوراکی از سوراخ زندان برای زندانیان می انداختند اصلاح سر و صورت و به طور کلی نظافت وجود نداشت.
زندانیان ۱۰ یا ۱۴ نفری به وسیله زنجیری که دارای طوق‌های متعدد آهنی بود به هم متصل می‌شدند و انتهای زنجیر را از سوراخ درب اطاق زندان به خارج برده و به وسیله میخ آهنی بزرگ مانند افسار به زمین می کوبیدند، فاصله طوق ها از هم ده سانتی متر بود و به هر یک از زندانیان دو شاخه چوبی به طول ۲۵ تا ۳۰ سانتی متر داده می شد تا هنگام خستگی و فشار در گردن، آن را زیر طوق قرار دهند تا از سنگینی آن کاسته شود. زندانیان هنگام قرار دادن طوق به گردن خویش آن را می بوسیدند زیرا معروف است که حضرت موسی بن جعفر علیه السلام، در زندان هارون الرشید مدتی در زنجیر بوده است. برای جلوگیری از فرار زندانیان، وسط قطعه چوبی به طول ۶۰ و به قطر ۲۰ سانتی متر را به اندازه کف پای زندانی تراشیده و پای زندانی را در آن قرار می‌دادند و بعد قطعه چوبی را به وسیله میخ های بزرگ که به «گل یخ» معروف بود روی آن می کوبیدند تا مانع خروج پا از آن شود.
در ایران بعد از اسلام با مرسوم شدن روش رسیدگی تفتیشی در دوران اموی زندان در کنار مجازات‌های بدنی و اقسام شکنجه و ایذا و آزار محکومان ابزار اعمال قدرت حکومت‌های وقت شد. همچنین در قرآن کریم نیز در کنار مجازات‌هایی تحت عنوان حدود و قصاص، از زندان (سجن) نیز سخن یه میان آمده است که می باید معتقد بود که در قرآن زندان جز در موارد استثنایی جایگاهی ندارد.[۲۱]
در سال ۱۳۹۲ شمسی دولت ایران به منظور سر و سامان دادن به وضع شهربانی کشور، عده ای مستشار از کشور سوئد استخدام کرد. مستشاران سوئدی ابتدا نظامنامه تشکیلات مجالس و توقیف گاه ها و وظایف مامورین و مستخدمین آن ها تهیه و در ۳۱ شهریور ماه ۱۳۰۷ شمسی به تصویب هیئت وزیران رسید.
با پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی و تغییرات شگرف اجتماعی و فرهنگی جامعه و جایگزینی ارزش های متعاتی الهی و انسانی در تمام شئون زندگر مردم، ایجاب می کرد به مقوله زندان ها که در واقع بخشی از زندگی اجتماعی محسوب می شدند توجه ویژه شود.
۲-۲-۵-تاریخچه شکل گیری سازمان زندان‌ها پس از پیروزی انقلاب[۲۲]
در اردیبهشت ماه سال ۱۳۵۸ اولین تصمیم شورای انقلاب در خصوص زندان‌ها در قالب مصوبه، اتخاذ و زندان‌ها به طور کامل از سیستم اجرایی به بدنه دستگاه قضایی متصل و ابتدا به وزارت دادگستری وقت و پس از مدتی و با تشکیل شورای عالی قضایی مسئولیت اداره زندان‌ها به این شورا سپرده شد.
به طور طبیعی در این سال ها و تا زمان تشکیل سازمان زندان‌ها در اواخر سال ۱۳۶۴ (حدود هشت سال) ناگزیر برای اداره زندان‌ها و بازداشتگاه ها در سطح کشور از توان نهادهای متعددی نظیر کمیته های انقلاب اسلامی ـ شهربانی کل ـ سازمان های اطلاعاتی و امنیتی و برخی دیگر از نهادها بهره برده و تمامی این نهادها تحت تولیت شورای سرپرستی زندان‌ها که متشکل از سه نفر عضو منتخب شورای عالی قضایی بود، انجام وظیفه می‌کردند.
مدیریت کلان زندان‌ها در آن مقطع به علت شورایی بودن و عدم تصمیم گیری واحد، کارایی لازم را از دست داده بود. خوشبختانه این دوراندیشی همراه با پیگیری مجدانه و دلسوزانه جامعه ، باعث شد تا در بهمن ماه سال ۱۳۶۴ قانون تبدیل شورای سرپرستی زندان‌ها به سازمان زندان‌ها و اقدامات تامینی و تربیتی کشور در ۱۰ ماده و ۲ تبصره از تصویب مجلس شورای اسلامی گذشت. پس از تصویب و ابلاغ این قانون، هسته ای اولیه سازمان زندان‌ها از ابتدای سال ۱۳۶۵ بنیانگذاری و حجت الاسلام و المسلمین مجید انصاری که تلاش زیادی برای تشکیل سازمان مصروف داشته بود به عنوان اولین رئیس سازمان منصوب شد.
پس از هشت سال مدیریت شهید لاجوردی و کناره گیری ایشان از این مسئولیت، جناب آقای سیدمرتضی بختیاری به عنوان چهارمین رییس سازمان زندان‌ها منصوب شدند که در دوران ایشان اقدامات مهم و گسترده ای در سازمان صورت گرفت که فهرست وار به برخی از آن ها اشاره می‌شود:
-
- نهادینه کردن مقوله برنامه ریزی در سطح تصمیم گیری سازمان؛
-
- تأسیس نهاد مهم و تاثیرگذار مراکز مراقبت بعد از خروج در همه استان‌های کشور؛
-
- تقویت جایگاه مددکاری اجتماعی در زندان‌ها؛
-
- تقویت و استمرار مقوله مهم روان درمانی و مشاوره در سطح زندان‌ها و سراسری کردن این امر
-
- ارتقاء سطح تشکیلاتی و اداری و جذب نیروهای جدید؛
-
- تأسیس و راه اندازی اردوگاه های حرفه آموزی و اشتغال
