سود یکی از با اهمیت­ترین اقلام صورت­های مالی است که در شرکت­ها به عنوان یکی از معیارهای تصمیم ­گیری برای ارزیابی عملکرد و تعیین ارزش بنگاه اقتصادی محسوب می‌شود. هدف از گزارش سود بر اساس بیانیه شماره یک مفاهیم حسابداری هیات استانداردهای حسابداری مالی^[۵]، تامین و ارائه اطلاعات مفید برای اندازه‌گیری عملکرد و کارایی مدیریت، پیش ­بینی آینده واحد انتفاعی و توزیع آتی سود سهام، مبنایی برای تشخیص مالیات، بررسی قیمت محصولات، بررسی مخاطرات سرمایه ­گذاری در شرکت یا اعتباردهی و … برای ذی­نفعان می‌باشد. در تعیین ارزش شرکت علاوه بر کمیت سود، به کیفیت آن (زمینه بالقوه رشد سود و میزان احتمال تحقق سودهای آتی) نیز باید توجه کرد (احمدپور، ۱۳۸۸).

به طور کلی، هر چه سود گزارش شده به استفاده­کنندگان کمک کند تا تصمیمات بهتری بگیرند، آن سود با کیفیت­تر محسوب می­ شود اما به دلیل آن که افراد از اطلاعات در تصمیمات متفاوتی استفاده ‌می‌کنند امکان ارائه یک تعریف جامع از سود وجود ندارد. از طرف دیگر سایر معیارها نیز بر مفید بودن اطلاعات سود تأثیر می­ گذارد. از جمله این اطلاعات (غیرمالی)، توانایی تجزیه و تحلیل و پردازش اطلاعات توسط استفاده­کنندگان و سایر محدودیت­های بالقوه­ای است که بر سر راه استفاده­کننده قرار ‌می‌گیرد (شیپر و وینسنت^[۶]، ۲۰۰۳).

کیفیت سود دارای جنبه­ های متفاوتی است و از این رو تعاریف متفاوت و معیارهای اندازه ­گیری متفاوتی در رابطه با آن مطرح شده است که مهمترین آن به شرح زیر است:

روساین سودی^[۷] (۱۹۹۹) را با کیفیت­تر می­داند که پایدارتر باشد. از دید ریچاردسن و همکاران^[۸] (۲۰۰۱) کیفیت سود درجه ثبات عملکرد عایداتی در دوره آتی است. تعریف بنیش و وارگاس (۲۰۰۲) از کیفیت سود احتمال پایداری عایدات آتی تعریف می­ کند. پنمن و ژانگ^[۹] (۲۰۰۲) کیفیت سود را توانایی سود در نشان دادن عایدات آتی تعریف ‌می‌کنند. از دیدگاه هاج (۲۰۰۳) کیفیت سود درجه تفاوت سود خالص گزارش شده از عایدات واقعی است.تعریف میخاییل و همکاران^[۱۰] (۲۰۰۳) از کیفیت سود عبارت است از درجه ارتباط عایدات گذشته یک شرکت با جریان نقد آتی آن. وایت^[۱۱] (۲۰۰۳) کیفیت سود را میزان محافظه ­کاری اعمال شده در سود گزارش شده می­داند. لاگی و مارکورات (۲۰۰۴) سودی را با کیفیت می­داند که میزان محتوای اطلاعاتی بیشتری داشته باشد. کرسکن هایتر و ملومارد^[۱۲] (۲۰۰۴) سود با کیفیت را سودی می­داند که محتوای اطلاعاتی بیشتری داشته باشد و به ارزش شرکت در بلندمدت نزدیک­تر باشد.

برای کیفیت سود معیارهای متفاوتی ارائه شده است. از جمله پایداری سود (پایداری سود به معنای تکرارپذیری (استمرار) سود جاری است. هر چه پایداری سود بیشتر باشد، یعنی شرکت توان بیشتری برای حفظ سودهای جاری دارد و فرض می­ شود کیفیت سود شرکت بالاتر است.)^[۱۳]، قابلیت پیش ­بینی و نوسان­پذیری و همچنین معیارهایی که ارتباط بین سود و ارقام تعهدی و جریانات نقدی را بررسی نماید.

۲-۳-۲- نظریه کیفیت سود

نظریه کیفیت سود برای اولین بار توسط تحلیل گران مالی و کارگزاران بورس مطرح شد، زیر آن ها احساس می­کردند سود گزارش شده میزان قدرت سود یک شرکت را آن چنان که در ذهن مجسم ‌می‌کنند، نشان نمی­دهد. آن ها دریافتند که پیش ­بینی سودهای آتی بر مبنای نتایج گزارش شده، کار مشکلی است ضمناً تحلیل گران دریافتند که تجزیه و تحلیل صورت­های مالی شرکت­ها به دلیل نقاط ضعف متعدد در اندازه ­گیری اطلاعات حسابداری کار مشکلی ‌می‌باشد.

سوال اساسی این است که چرا تحلیل­گران مالی در ارزیابی خود از سود خالص گزارش شده و یا سود هر سهم شرکت (بدون تعدیل) استفاده نمی­کنند و جانب احتیاط را رعایت می­نمایند. پاسخ این است که در تعیین ارزش شرکت فقط به کمیت سود نگاه نمی­ شود، بلکه باید به کیفیت آن نیز توجه شود. تحلیل گران مالی تلاش ‌می‌کنند تا چشم انداز سود شرکت­ها را ارزیابی کنند. چشم انداز سود به ترکیب ویژگی­های مطلوب و نامطلوب سود خالص اشاره دارد. برای مثال، شرکتی که عناصر و اقلام با ثباتی در صورت سود و زیانش وجود دارد نسبت به شرکتی که این اقلام و عناصر در صورت سود و زیان آن با ثبات نیست، کیفیت سود بالاتری دارد. همین امر به تحلیل گران اجازه می‌دهد، سود آتی شرکت را با قابلیت اطمینان بیشتری پیش‌بینی نمایند.

۲-۳-۳- دیدگاه­ های مختلف ‌در مورد کیفیت سود

وجود زمینه ­های مناسب برای «دستکاری سود»ناشی از تضاد منافع و همچنین به علت پاره ای از محدودیت های ذاتی حسابداری از جمله:

الف) نارسایی­های موجود در فرایند برآوردها و پیش‌بینی های آتی؛

ب) امکان استفاده از روش­های متعدد حسابداری باعث شده است که سود واقعی یک واحد اقتصادی از سود گزارش شده در صورت­های مالی متفاوت باشد.

محققان و دست اندرکاران حرفه حسابداری اهمیت سود به عنوان یکی از مهمترین معیارهای ارزیابی عملکرد و تعیین کننده ارزش شرکت ناگریز به ارزیابی سود گزارش شده توسط واحدهای اقتصادی می­باشند. برای ارزیابی این سود از مفهومی بنام کیفیت سود استفاده می شود.

در مقالات مختلف در تعریف مفهوم کیفیت سود به دو ویژگی برای تعیین کیفیت سود اشاره شده است: یکی از آن­ها سودمندی تصمیم ­گیری و دیگری ارتباط بین این دو مفهوم و سود اقتصادی مد نظر آقای هیکس ‌می‌باشد. به عبارت دیگر کیفیت سود عبارت است از بیان صادقانه سود گزارش شده، از سود مدنظر آقای هیکس. منظور از بیان صادقانه تطابق بین توصیف انجام شده و آن چیزی که ادعای آن را دارد، می‌باشد. یعنی کیفیت سود بالا نشان دهنده مفید بودن اطلاعات سود برای تصمیم گیری استفاده کنندگان و همچنین مطابقت بیشتر آن با سود اقتصادی هیکس ‌می‌باشد. اما به دلیل آن­که افراد از اطلاعات در تصمیمات متفاوتی استفاده ‌می‌کنند، امکان ارائه یک تعریف جامع از سود وجود ندارد.

برخی تحلیل­گران مالی، کیفیت سود را به ‌عنوان سود عادی و مستمر، تکرارپذیر و ایجاد کننده جریان نقدی حاصل از عملیات می­دانند، آن­ها متعقدند که کیفیت سود رقمی بین سود خالص گزارش شده و جریان نقدی حاصل از عملیات منهای ارقام غیر تکراری ‌می‌باشد.

تاکنون متخصصان مالی نتوانسته­اند به یک محاسبه مستقل از سود که از نظر آن­ها کیفیت لازم را دارا باشد دست یابند. در این حالت، متخصصان مالی با انجام تعدیلات مناسب، می ­توانند به یک دامنه که به شکل صحیح­تر نشانگر کیفیت سود نسبت به سود خالص گزارش شده باشد، دست یابند. ‌بنابرین‏ مفهوم کیفیت سود، یک امر تعریف شده ثابت نیست که بتوان به آن دست یافت. بلکه مفهومی است نسبی که به ارتباط آن با دیدگاه ­ها و نگرش­ها بستگی دارد.

دیدگاه­ های مختلفی ‌در مورد ارزیابی کیفیت سود وجود دارد که ذیلاً تعدادی از آن ها مورد بررسی قرار ‌می‌گیرد.

«هانت» مدیر مالی شرکت جنرال میلز معتقد است که در ارزیابی کیفیت سود دو مورد ارزیابی می­ شود: یکی از تناسب داشتن سود فعلی شرکت با سودهای گذشته و دیگری برداشت بازار از کیفیت سود شرکت که در نسبت P/E متجلی می­ شود.